Phòng chống tham nhũng (PCTN) trong doanh nghiệp không phải là một chuỗi hành động ngẫu nhiên mà là một hệ thống quản lý có cấu trúc, bắt nguồn từ văn hóa và đạo đức. Nền tảng của hệ thống này là cam kết từ cấp cao nhất và việc thiết lập các khuôn khổ kiểm soát nội bộ vững chắc. Phòng chống tham nhũng (PCTN) trong doanh nghiệp không phải là một chuỗi hành động ngẫu nhiên mà là một hệ thống quản lý có cấu trúc, bắt nguồn từ văn hóa và đạo đức. Nền tảng của hệ thống này là cam kết từ cấp cao nhất và việc thiết lập các khuôn khổ kiểm soát nội bộ vững chắc.

1. Bản chất và phạm vi của tham nhũng trong doanh nghiệp

Tham nhũng trong môi trường kinh doanh không chỉ giới hạn ở khu vực công mà còn bao gồm các hành vi phi đạo đức, phi pháp trong nội bộ doanh nghiệp và giữa khu vực tư nhân với khu vực nhà nước. Về bản chất, tham nhũng thường được hiểu là hành vi hối lộ và các hình thức liên quan, bao gồm cả tống tiền. Mặc dù tham nhũng truyền thống gắn liền với việc lạm dụng quyền lực nhà nước để vụ lợi , phạm vi chống tham nhũng (PCTN) đã được mở rộng đáng kể để điều chỉnh khu vực ngoài nhà nước. Luật Phòng, chống tham nhũng 2018 (Luật PCTN 2018) quy định trách nhiệm của doanh nghiệp và các tổ chức kinh tế khác phải ban hành quy tắc ứng xử và cơ chế kiểm soát nội bộ nhằm ngăn chặn hành vi tham nhũng và xung đột lợi ích.

Tham nhũng trong doanh nghiệp thường được phân loại thành hai hình thức chính:

– Tham nhũng liên khu vực: Đây là hình thức mà doanh nghiệp (chủ thể khu vực tư nhân) đưa hối lộ hoặc các lợi ích khác (vật chất, phi vật chất) nhằm gây ảnh hưởng bất hợp pháp đến quyết định, hành động của người có chức vụ, quyền hạn trong cơ quan nhà nước. Mục tiêu của hành vi này là đạt được lợi thế kinh doanh không công bằng, bao gồm việc trúng thầu dự án, được phê duyệt hồ sơ nhanh chóng, hoặc được bỏ qua các sai phạm trong quá trình kiểm tra, thanh tra.

– Tham nhũng nội bộ: Tham nhũng nội bộ bao gồm các hành vi phi đạo đức và gian lận xảy ra giữa các chủ thể trong khu vực tư nhân. Điều này bao gồm hành vi biển thủ (tham ô) của nhân viên hoặc các hình thức hối lộ/tống tiền xảy ra giữa các công ty (ví dụ: hối lộ nhân viên của một công ty lớn để giành được hợp đồng).

2. Các biện pháp phòng ngừa tham nhũng trong doanh nghiệp?

2.1. Minh bạch tài chính và quản lý hoạt động

Các lĩnh vực tài chính luôn là trọng tâm rủi ro tham nhũng cần được kiểm soát chặt chẽ thông qua tính minh bạch.

2.1.1. Quy trình mua sắm và đấu thầu công khai, cạnh tranh

Doanh nghiệp cần thiết lập các ngưỡng giá trị rõ ràng cho từng hình thức mua sắm (ví dụ: mua sắm trực tiếp, so sánh báo giá, đấu thầu rộng rãi). Đối với các gói thầu có giá trị trung bình trở lên, việc so sánh báo giá từ ít nhất ba nhà cung cấp là bắt buộc. Nguyên tắc lựa chọn nhà thầu phải đảm bảo tính cạnh tranh, công khai và minh bạch. Điều quan trọng là đơn vị phải lưu trữ đầy đủ toàn bộ hồ sơ đấu thầu (kế hoạch, báo giá, biên bản so sánh, quyết định phê duyệt) để phục vụ công tác kiểm toán và phòng tránh rủi ro pháp lý.

2.1.2. Quản lý chi tiêu, hạch toán minh bạch, có kiểm toán độc lập

Tính minh bạch yêu cầu tất cả giao dịch tài chính phải được ghi nhận chính xác, đầy đủ và kịp thời. Hồ sơ kế toán phải được duy trì chi tiết và toàn diện, với mỗi ghi nhận phải đi kèm tài liệu hỗ trợ phù hợp.

Kiểm toán độc lập đóng vai trò thiết yếu trong việc tăng cường độ tin cậy của báo cáo tài chính và phát hiện gian lận tiềm ẩn. Tuy nhiên, theo Chuẩn mực Kiểm toán Việt Nam, trách nhiệm ngăn ngừa và phát hiện gian lận trước hết thuộc về Ban Quản trị và Ban Giám đốc đơn vị. Kiểm toán viên có trách nhiệm lập hồ sơ tất cả các yếu tố được xem xét và phỏng đoán về rủi ro gian lận trong quá trình kiểm toán.

2.2. Xử lý xung đột lợi ích

Xung đột lợi ích là nguồn gốc sâu xa của tham nhũng vì nó làm suy giảm tính khách quan trong việc ra quyết định. Việc quản lý là một yêu cầu pháp lý và quản trị cốt lõi, được tích hợp vào quản lý rủi ro trọng yếu của các tiêu chuẩn quốc tế.

2.2.1. Quy định về quà tặng và hối lộ

Chính sách của doanh nghiệp phải thiết lập ranh giới rõ ràng giữa Quà tặng Doanh nghiệp hợp pháp (mang tính tượng trưng, công khai, mục đích xây dựng thiện chí) và Hối lộ (vật chất, vụ lợi, bí mật, nhằm gây ảnh hưởng bất hợp pháp đến quyết định).

Việc áp dụng giới hạn giá trị tiền tệ cho quà tặng và chiêu đãi là bắt buộc. Quà tặng vượt quá ngưỡng quy định phải được chấp thuận trước bởi cấp quản lý hoặc bộ phận Tuân thủ. Đối với chiêu đãi kinh doanh, mặc dù có thể không yêu cầu chấp thuận trước nếu nó khó có thể ảnh hưởng đến tính khách quan, mọi cá nhân vẫn phải thực hiện nhận định đúng đắn và có ý thức hợp lý. Mọi chi tiêu phải được ghi nhận rõ ràng để tránh sử dụng “quỹ đen”.

2.2.2. Công khai các mối quan hệ cá nhân có thể gây ảnh hưởng

Doanh nghiệp cần thiết lập quy trình Tuyên bố Xung đột lợi ích bắt buộc hàng năm. Nhân viên ở các vị trí nhạy cảm (mua sắm, nhân sự, ra quyết định chiến lược) cần công khai các mối quan hệ cá nhân hoặc gia đình có thể gây ảnh hưởng đến quyết định kinh doanh hoặc liên quan đến đối tác, nhà cung cấp.

Nếu một quản lý thu mua có người thân là chủ nhà cung cấp, kiểm soát nội bộ như quy trình đấu thầu ba báo giá có thể dễ dàng bị thao túng hoặc “khống chế”. Xung đột lợi ích tạo ra điểm khởi đầu cho hành vi tham nhũng, biến các quyết định dựa trên lợi ích của công ty thành quyết định dựa trên lợi ích cá nhân. Do đó, quản lý COI là lớp phòng ngừa thứ hai, củng cố tính hiệu quả của toàn bộ kiểm soát tài chính.

2.3. Cơ chế tố giác và bảo vệ người tố giác

Cơ chế tố giác hiệu quả là công cụ phát hiện rủi ro nội bộ cuối cùng, đặc biệt quan trọng để phanh phui các hành vi cấu kết phức tạp hoặc tham nhũng cấp cao.

2.3.1. Kênh báo cáo an toàn, bảo mật và dễ tiếp cận

Cần cung cấp nhiều kênh báo cáo (Đường dây nóng, email, cổng web) và đảm bảo rằng chúng an toàn, bảo mật và dễ tiếp cận. Để tối đa hóa tính khách quan và độc lập, nhiều tổ chức lớn sử dụng Dịch vụ Tố giác do Bên thứ ba quản lý. Kênh tố giác độc lập này tăng cường niềm tin cho nhân viên và bên thứ ba, đặc biệt hữu ích khi công ty cần tuân thủ các quy định quốc tế. Phạm vi tố giác cũng cần mở rộng cho cả Bên thứ ba/Đối tác kinh doanh để quản lý rủi ro chuỗi cung ứng.

2.3.2. Chính sách bảo vệ người tố giác

Yếu tố quyết định sự thành công của cơ chế tố giác là sự tin tưởng vào tính độc lập của kênh báo cáo. Phải có tuyên bố rõ ràng nghiêm cấm mọi hình thức trả thù, trù dập người đã báo cáo với thiện chí. Cần áp dụng chế tài mạnh mẽ đối với hành vi trả thù, bao gồm xử phạt hành chính, kỷ luật nội bộ và xử lý hình sự.

Trong bối cảnh pháp luật, cần quy định các biện pháp bảo vệ khẩn cấp tạm thời và chính sách bồi thường thiệt hại nếu người tố cáo bị ảnh hưởng do cơ quan hoặc doanh nghiệp không bảo vệ được. Việc thuê bên thứ ba quản lý kênh tố giác giúp tách biệt quá trình báo cáo khỏi sự kiểm soát của quản lý nội bộ, giải quyết trực tiếp mối lo ngại bị trả thù và tăng tính bảo mật.

2.4. Công tác đào tạo và nâng cao nhận thức

Đào tạo là cơ chế chuyển hóa các chính sách thành hành vi thực tiễn. Nội dung đào tạo cần tập trung vào các quy tắc nội bộ, pháp luật chống tham nhũng địa phương (như Luật PCTN 2018 của Việt Nam ) và các quy tắc quốc tế. Phương pháp hiệu quả nhất là sử dụng các bài học tình huống, ví dụ thực tế và các tình thế khó xử về đạo đức để nhân viên có thể học hỏi từ các sai lầm và áp dụng khuôn khổ ra quyết định có đạo đức.

3. Các công ty lớn và công ty nhỏ có những biện pháp phòng chống tham nhũng khác biệt nhau không?

Về nguyên tắc, cả doanh nghiệp lớn và Doanh nghiệp Vừa và Nhỏ (SME) đều phải cam kết nói “không với hối lộ và tham nhũng” và cần một chương trình ABAC dựa trên đánh giá rủi ro. Tuy nhiên, sự khác biệt nằm ở quy mô và chiến lược áp dụng. SME thường thiếu nguồn lực để triển khai các hệ thống phức tạp như ISO 37001 một cách toàn diện. Thay vào đó, họ nên áp dụng các khuôn khổ được điều chỉnh như Business Principles for Countering Bribery – SME Edition. SME không chỉ có nguy cơ là nạn nhân của tham nhũng (khi hối lộ quan chức) mà còn là đối tượng bị lợi dụng (nhân viên công ty lớn đòi hối lộ) hoặc bị thất thoát nội bộ.

So sánh khung chương trình ABAC: Doanh nghiệp lớn vs. SME

 Kết luận

Liêm chính doanh nghiệp có vai trò thiết yếu trong việc đảm bảo trật tự và an toàn xã hội, vượt ra ngoài phạm vi kinh tế và pháp lý của tổ chức. Tham nhũng trong khu vực tư nhân, đặc biệt là hối lộ liên khu vực, không chỉ gây thiệt hại về tài chính mà còn tạo ra rủi ro cho an ninh cộng đồng. Cụ thể, việc lợi dụng các vấn đề tham nhũng có thể bị các thế lực xấu tuyên truyền xuyên tạc, gây nghi ngờ và tâm lý bất mãn, từ đó kích động gây rối an ninh chính trị và trật tự, an toàn xã hội. Hơn nữa, trách nhiệm xã hội sâu sắc của doanh nghiệp còn mở rộng đến việc bảo vệ các quyền cơ bản của con người trong chuỗi giá trị và lực lượng lao động. Điều này đòi hỏi doanh nghiệp phải kiên quyết lên án và chống lại mọi hình thức buôn người, lao động ép buộc hoặc không tự nguyện trong chuỗi cung ứng của mình, đảm bảo quan hệ công việc được lựa chọn tự do và không bị bóc lột.